Si shkruaj

Nga Noah Charney, The Daily Beast – Riedukimi si zgjidhjeKurs filozofie për gjashtë orë e pesëmbëdhjetë minutaHitleri ndrysheNga Shakespeare e deri te Monty Python Sfidat e letërsisë. Romancieri shqiptar, Ismail Kadare, libri i ri i të cilit është ‘The Fall of the Stone City’ (Kronikë në gur), flet për zgjedhjen e tij të armëve në luftë kundër totalitarizmit dhe si arriti të botojë librin e tij të parë.

Ku jeni rritur?

Ismail Kadare: Në një fshat mesjetar në jug të Shqipërisë.

Ku jetoni dhe pse?

I.K.: E ndaj jetën time ndërmjet Tiranës dhe Parisit.

E keni fituar shpërblimin inaugurues Man Booker, në vitin 2005. Si ka ndikuar në karrierën tuaj marrja e këtij çmimi?

I.K.: Ky ka qenë një prej çmimeve më të rëndësishme në jetën time si shkrimtar.

Jeni nominuar disa herë për çmimin Nobel për Letërsi. Shumë pak shkrimtarë do ta kenë ndonjëherë një përvojë të tillë. Cili ka qenë reagimi juaj ndaj këtyre nominimeve?

I.K.: Po, është e vërtetë se jam nominuar disa herë për këtë çmim dhe secilën herë që jam nominuar e kam konsideruar këtë si nder. Megjithatë, fakti se kurrë nuk e kam fituar nuk më shqetëson, edhepse nganjëherë ata që më kritikojnë kanë dëshirë të mendojnë se më shqetëson. Gjithmonë janë disa kandidatë dhe vetëm një fitues. Për këtë arsye, kushdo që nominohet për këtë çmim shanset më të mëdha i ka për të mos e fituar atë sesa e kundërta.

E keni ngritur zërin për të drejta kreative të shkrimtarëve dhe kundër diktaturës. Cilat janë veprat e mëdha të letërsisë që i adhuroni për zotësinë e tyre për të luftuar diktaturën dhe absolutizmin?

I.K.: Në përgjithësi, letërsia është një kundërshtar natyral i totalitarizmit. Të gjitha qeveritë tiranike e shohin letërsinë në mënyrë të njëjtë: si armikun e tyre. Kam jetuar për një kohë të gjatë në një vend totalitar dhe e njoh mirë atë tmerr. Për këtë arsye kam respektin më të madh për veprat letrare të atyre që janë përballë me tiraninë (nga Bulgakov dhe Mandelstam deri te Solzhenitsyn).

Ju lutëm, rekomandojani tre libra (jo tuajat) lexuesve tuaj.

I.K.: Kjo është një pyetje e vështirë, sepse është vështirë të zgjedhësh vetëm tre. Sidoqoftë, do të tentoj të ju jap një përgjigje: ‘Makbethi’, ‘Don Kishoti’ dhe ‘Procesi’ i Kafkës.

Cili vend ju frymëzon?

I.K.: Nëse arrij të shkruaj diçka që e konsideroj të mirë dhe të vlefshme në një vend të caktuar, ky vend automatikisht ka një aureolë të veçantë për mua. Në Shqipëri janë dy qytete ku e kam shkruar pjesën më të madhe të veprave të mia: Gjirokastra, vendlindja ime, dhe Tirana. Në pjesën tjetër të botës janë tri qytete që mund t’i përmendi. Më i rëndësishmi është Parisi. Pas tij vijnë Moska dhe New Yorku. Në secilin prej tyre kam shkruar një roman të shkurtër.

Përshkruajeni rutinën tuaj kur e konceptoni librin dhe subjektin e tij, para se t’ia filloni së shkruari. A ju pëlqen t’i hartoni librat para kohe apo vetëm i lini të rrjedhin?

I.K.: Pyetja juaj ka të bëjë me atë pjesë të jetës letrare që ndoshta është më e vështira për t’u shpjeguar. Mund të pranoj vetëm këtë: sa më shumë që planifikimi i avancuar duket i nevojshëm, mund të jetë edhe i dëmshëm. Spontaniteti duhet, sikurse një lloj mjegulle, të mbështjellë ato faqe që do t’i shkruash ditën e nesërme.

Përshkruajeni rutinën tuaj të të shkruarit, përfshirë ndonjë ritual të pazakonshëm që ndërlidhet me procesin e të shkruarit, nëse ke të tillë.

I.K.: Unë punoj vetëm në mëngjes prej orës 10 deri në mesditë. Ende shkruaj me dorë. Ndërhyj në shkrimet e mia kur e ndiej se kam zbuluar diçka të bukur apo, përkundrazi, kur ndihem i pakënaqur.

Çka ju bën të qeshni?

I.K.: Situata e fundit në vendin tim (Shqipëri), problemet e saj, aspektet e saj groteske, keqkuptimet e saj.

Çka ju bën të qani?

I.K.: E njëjta gjë.

Nëse do të kishe mundur ta sjellësh në jetë një person të vdekur, cili do të ishte ky dhe pse?

I.K.: Jam i lehtësuar me faktin se një gjë e tillë është e pamundur. Nëse jo, do të vuaja tepër nga ajo që quhet ‘të kesh një ngatërrim të të pasurve’, pasi që ka shumë njerëz që do t’i zgjidhja.

Cila është historia prapa botimit të librit tuaj të parë?

I.K.: Është krijuar në vitin 1955. Isha ende student i shkollës së lartë në qytetin tim të lindjes, Gjirokastër. Ishte një përmbledhje e poezive që papritmas më bëri të njohur në qytetin tim. Ia kisha dërguar dorëshkrimin përmes postës shtëpisë botuese më të rëndësishme në Tiranë. Isha 16-vjeçar në vitin 1953 kur e dërgova. Pas tre muajve, e pranova një telegram nga botuesi: “Jemi duke e shqyrtuar botimin e librit tuaj me poezi. Eja menjëherë në Tiranë.” Distanca prej shtëpisë sime deri në Tiranë me autobus merr 10 orë. Babai im, i cili në përgjithësi ishte indiferent ndaj asaj çfarë kisha shkruar, befas filloi të interesohej në të. Ai më tha se duhej ta bëja udhëtimin me taksi!

A keni pasur ndonjë moment të veçantë kur jeni ndier se ‘ia keni arritur’ si shkrimtar?

I.K.: Është pikërisht udhëtimi që e përmenda më lartë – ai që e bëra me taksi. Në atë kohë, ishte një gjë shumë e rrallë për një student të moshës sime të merrte taksi për të shkuar në kryeqytet. Lajmi u përhap shpejt në qytetin tim, në sajë të risisë së tij. Shumë njerëz mendonin se kjo ishte mënyra se si ndodhnin gjërat e tilla: se kur dikush e dërgon një dorëshkrim, ai duhet të marrë një taksi për të kuptuar nëse do të jetë i pranueshëm për botim.

Çka ju nevojitet të krijoni për t’u ndier se keni pasur një ditë produktive të të shkruarit?

I.K.: Konsideroj se kam pasur një ditë të mirë kur, në mesin e rreshtave që i kam shkruar, kam prodhuar nga palca më e thellë e imja atë çfarë e quaj ‘paraqitja e perlës’. Kjo mund t’i referohet një zbulimi, një ndjenjë e bashkërendimit harmonik, apo diçka si kjo.

Na tregoni një histori qesharake që lidhet me ndonjë turne apo promovim të librit.

I.K.: Ndoshta duhej t’u tregoja diçka më tepër mbi librin tim të parë. Më saktësisht, diçka mbi arritjen time në Tiranë dhe atë takimin në shtëpinë botuese. Atje, u takova me një redaktor paksa të moshuar, i cili më shikonte me kuriozitet të madh. Pas disa murmuritjeve – hmm, hmm – më shikoi në sy dhe më pyeti: Këtu e keni një poezi të vogël për Parisin. Si të erdhi kjo ide? I mblodha supet, sikur të doja të thosha ‘Nuk e di.’ Në të vërtetë, në dorëshkrimin tim e kam pasur një poezi mbi Parisin. Rreth dëshirës sime për ta parë një ditë. Redaktori e tundi kokën, “Dëgjo, djalosh, nuk po të obligoj ta heqësh nga libri, por më duhet të të pyes: a nuk ke mundur ta shkruash një poezi për Moskën? Për një vajzë të re moskovite, për shembull, me të cilën ju djemtë e shkollës keni këmbyer letra miqësie. A nuk ke një të tillë?” Në fakt, ishte një vajzë me emrin Ljudmila me të cilën këmbeja letra: “Daragoja Ljudmila, pranvera ka mbërritur. Koha është shumë e mirë këtu.” Dhe përgjigjet e saj? “Daragoj Ismail. Këtu në Moskë ka rënë bora e parë. Oh, sa bukur është!” U përgjigja se mund të shkruaja një poezi për Moskën, të cilën në fakt e kisha shkruar.

Na tregoni diçka rreth vetes suaj që nuk është e njohur dhe ndoshta befasuese.

I.K.: Nëse do të ma bënit këtë pyetje disa muaj më parë, ndoshta do të isha në gjendje të të jepja një përgjigje. Megjithatë, gruaja ime, Helena Kadare, ka botuar librin e saj të kujtimeve të jetëve tona. Në librin e saj, ‘Le Temps qui Manque’ (Kohë e pamjaftueshme), ajo ka thënë thuajse gjithçka që duhet thënë, dhe unë po mendoj se asgjë më shumë nuk është lënë e pashkruar për mua që t’ua tregoj.

Përktheu: Alfred Beka