Ismail Kadare: “Nën frikë nuk mund të krijohet asgjë”

Me një ankth të frikshëm dhe absurd kafkian, shkrimtari Rudian po shkon drejt selisë së Partisë Komuniste duke pyetur veten pse ta kenë thirrur. Mbase për atë skenën që mbyll aktin e dytë te pjesa teatrale e fundit e tij; apo ndoshta do të kenë zbuluar se ka një dashnore.

Por, në mënyrë trishtuese paska edhe më keq: në një kopje të librit të tij, ka firmosur një autograf për një vajzë të re, familja e së cilës është internuar për motive politike… Një dhunim më shumë në jetë, në Shqipërinë komuniste. Kjo është intriga, mbështjellë nga miti i Euridikës që zbukuron fundin e veprës Rekuiem për Linda B. (E penguara), një nga romanet e fundit të shqiptarit Ismail Kadare, një prej intelektualëve më të guximshëm të Europës dhe kandidat i përhershëm i Nobelit: “Mund ta kisha marrë dhe mund të mos e marr; tashmë jam mësuar të jem kandidat dhe të mos e fitoj”, tha dje në bibliotekën Jaume Fuster në Barcelonë, ku pati një bisedë me lexuesit e tij.

Mëdyshje, nënkuptime dhe pështjellime shfaqen menjëherë në pyetje; metafora e asaj që ndodh në një shoqëri të shtypur, këtë na zbulon Kadareja këtu dhe në gjithë veprën e tij të gjerë. “Në çdo tirani realiteti është i dyfishtë ose i trefishtë: është ajo që thuhet; pastaj, më e rëndësishme, është ajo që nuk thuhet por që duhet të nënkuptohet dhe më tej vijnë gjërat që thotë shteti, të cilat askush nuk i beson dhe që ata e dinë se ashtu do të jetë. Fillimi i çdo tiranie është frika; për tiranët është shumë e rëndësishme që njerëzit të kenë frikë, s’ka rëndësi se nga vjen ajo”.

Filli i zërit, sytë që gati ngecin pas qelqit të syzeve dhe kostumi i përhimët me këmishën e kopsitur deri në grykë e ndihmojnë për të dhënë rëndësinë e fjalëve pse deputeti i viteve ’70 në vendin e tij, në vitin 1990, mori rrugën e ekzilit drejt Parisit. Vallë u tremb, mos ndjeu frikë, sidomos për të shkruar? “Të bësh një letërsi sipas ligjeve universale, do të thotë që ajo letërsi të mposhtë frikën; nën frikë nuk mund të krijohet asgjë. Ç’kam bërë unë nën regjimin totalitar? Thjesht, kam bërë letërsi normale në një vend anormal; kjo nuk është pak”.

Me duart vendosur mbi anët e tryezës, qetësisht, Kadareja shtjellon atë ligj universal të letërsisë. “Rregulli i parë dhe themelor është cilësia e lartë, bukuria, që mund të jetë diçka shqetësuese, se flet për tmerre dhe ka njerëz që duan ta dëgjojnë; letërsia ka më shumë nga vdekja se sa nga jeta”, gjykon ai.
Me 76 vite në kurriz, i përkthyer në dyzet gjuhë dhe me një rrugë letrare të njohur, me çmime të tilla si Booker (2005) e Princi i Asturias (2009), shkrimtari shqiptar, pa iu shmangur asnjë pyetjeje, përgjigjet qetësisht, me një zë të ulët. Pyetjes pse iku në 1990, aq vonë, nga vendi i tij iu përgjigj: “Tashmë rreziku kishte kaluar, prandaj nuk ika për këtë. Në atë kohë ishte një moment tjetër mjaft delikat; vendi im mund të tentonte të afrohej me Perëndimin, por mund të vazhdonte rrugën e komunizmit konservator si Koreja e Jugut dhe Kuba. Diktatori Enver Hoxha kishte vdekur dhe, me gjithë acarimin shoqëror, autoritetet vendosën të mos bënin asnjë ndryshim; në mënyrë të fshehtë, të maskuar, do të vazhdohej kursi konservator, terrorist; unë doja të thosha publikisht se kjo ishte e rrezikshme; prandaj ika, për të thënë atë të vërtetë që atje nuk mund ta thosha”.

Nuk iku më përpara, sepse “pasojat për familjarët e atyre që iknin ishin të tmerrshme; shumë njerëz në Shqipëri kanë përfunduar në vetëvrasje, ngaqë nuk i duruan dot ato tmerre… Një diktaturë gjithnjë është një vrimë e zezë, prej së cilës nuk del dot aq lehtë”.

Kadareja, ende i pangopur me shpirtin e Zolasë, mbrojti ndërhyrjen e NATO-s në Kosovë për të ndalur sulmet serbe ndaj shqiptarëve të Kosovës, konflikt të cilit i kushtoi veprën e tij Ra ky mort e u pamë (2000). Po ashtu nuk nguron ta thotë hapur: “Shumë pak vende nuk e kanë njohur ende Kosovën dhe një nga të mëdhenjtë e paktë është Spanja. Vetëm ato vende që kanë probleme të brendshme me disa komunitete, si Kina apo India, hezitojnë ta njohin”, përgjigjet me mençuri. I duket absurde që në një Europë si kjo e sotmja: “vendet e Ballkanit Perëndimor presin të hyjnë së bashku në Europën e Bashkuar; Shqipëria (ku Kadareja kthehet përherë për të ndenjur kohë të gjatë dhe ku “ende respektohen shkrimtarët”) është vendi që ëndërron vetëm të hyjë në Europë, është një ankth yni, prandaj shikojmë vetëm anën pozitive; është e pakuptimtë që këto vende, aq pranë qendrës së Europës, të mos jenë ende pjesë e saj; është e vërtetë se kemi konflikte të brendshme, ama, për herë të parë vendet e Ballkanit kanë një ëndërr të përbashkët”.

Me më shumë se pesëdhjetë tituj librash mbi shpatullat e tij përgjatë më se gjysmë shekulli kushtuar të shkruarit është e pashmangshme të mos shtrohet pyetja nëse corpus-i i tij letrar do të kishte qenë ndryshe, po të mos kishte jetuar në një diktaturë të egër komuniste dhe po të mos kishte pasur një ekzil të pastajmë. Autori i veprës së madhe Pallati i ëndrrave pranon: “Është një pyetje që ia kam bërë shpesh vetes; përgjigjen e kanë vepra dhe jeta ime. Kam shkruar në tirani për tridhjetë vjet dhe njëzet vjet të tjerë në liri të plotë, por ju siguroj se nuk ka ndryshime të dukshme në veprën time; ai që nuk e njeh biografinë time, nuk mund të dallojë se cilës etapë i përkasin veprat e mia vetëm duke i lexuar; madje ka kritikë që thonë se shkruaja më mirë nën diktaturë se tani. Ndoshta duhet pyetur se mos duhen futur shkrimtarët në burg që të shkruajnë më mirë…”, bën shaka Kadareja, admirues i një stili të veçantë të humorit që gjendet në veprën e tij. “Humori dhe grotesku janë themelorë në përvojën time letrare; pa këtë dimension grotesk besoj se vepra ime do të ishte e mangët, e çalë; letërsia e madhe ngjizet duke ndërthurur humorin me dimensione të tjera”. Ndoshta për këtë do të marrë nesër çmimin në Festivalin e Qeshjes.

Duket që vepra e këtij autori, i cili deklaron se është magjepsur nga Don Kishoti (“është libri i tretë apo i katërt më i njohur në vendin tim, sikur të ishte pjesë e letërsisë shqipe: kjo na ndodh vetëm me Danten, me Servantesin dhe pak me Shekspirin”), do të ishte diçka ndryshe: “absolutisht askush nuk mund ta dijë se ç’do të kisha shkruar në rrethana të tjera. Kushedi, mbase vepra pak a shumë dramatike; nuk e di. Koncerti, një farë vëllimi i dytë i Dimrit të madh, ndoshta është romani në të cilin denoncohet më shumë terrori komunist; jam mbrojtur duke i vendosur ngjarjet në Kinë, por kushdo mund t’i shihte qartë paralelizmat… Them se, po të kisha jetuar në një vend të lirë, nuk do të kisha pasur aq interes për tema të tilla si shtypja, tradhtia, kompromisi me historinë, jeta nën diktaturë…”.

Si edhe në raste të tjera, Kadareja nuk mund të harrojë. Prandaj, libri i ardhshëm i tij që do të duket së shpejti në Spanjë do të jetë Pranvera shqiptare (kësaj here do të botohet nga Galaxia Gutenberg, në tremujorin e parë të vitit 2013). Janë kujtimet e tij gjysmë të romanizuara për vitet e fundit të diktaturës komuniste të E. Hoxhës. Kujtesa dhe zëri kundër tiranisë nuk mund të frenohen, edhe pse Kadareja i lë të bien nga trupi i tij thatim: “Shkruaj çdo mëngjes, por gjithnjë e më pak”.

El Pais, Përktheu nga spanjishtja Bajram Karabolli

(er.nu/milosao/BalkanWeb)