Shqipëria është një vend shumë i zymtë

Autorja shqiptaro-gjermane, Anila Wilms, ka shkruar romanin kriminalistik historik “Nafta shqiptare”. Për të është e qartë se mikpritja dhe gjakmarrja atje vlejnë deri në ditët e sotme.

Zeit Online: Ngjarja në romanin Tuaj zhvillohet në Tiranën e fillimviteve të njëzeta. Malësia është në armiqësi me shtetin e ri. Në kryeqytet, që deri kohë më parë s’ishte më shumë se një kasaba e pluhërosur, luftohet për pushtet. Amerikanët, britanikët dhe italianët futen me nguti në vend për të pasur qasje në burimin e porsazbuluar të naftës. Shumë material për një roman kriminalistik.

Anila Wilms: Kjo ka të bëjë me prapavijën time akademike. Unë kam studiuar së pari histori në Tiranë, pastaj gjashtë vjet në FU (“Freie Universität”- përkthyesi) në Berlin dhe në fund do të duhej ta shkruaja disertacionin tim për kohën mes dy luftërave në Shqipëri. Për temën kam gjurmuar pa u ndalur, kam qenë kudo – në Tiranë, Londër, Itali – dhe më janë dërguar edhe dokumente nga SHBA-ja. Për të konkluduar përfundimisht se nuk e kam temperamentin e duhur të një hulumtueseje.

Zeit Online: Atëherë në vend të punimit të doktoraturës, keni shkruar romanin?

Wilms: Nga materiali kam dashur të krijoj një vepër më universale, ku edhe njerëzit do të luanin një rol. Si akademik lidhesh për një litar të shkurtë. Emocionet dhe subjektiviteti nuk guxojnë të luajnë ndonjë rol. Por, megjithatë, ato më mungonin që të mund ta kuptoja tërë epokën. Ishte një vendim i vështirë, m’u desh t’i dëshpëroja shumë njerëz, por në fund zëri i letërsisë ishte thjesht më i fortë.

Zeit Online: Ju rrëfeni për një ndër kriminelët më të njohur të vendit: në malësi, në rrugën e Veriut, vriten dy amerikanë.

Wilms: Vrasja e dy turistëve amerikanë është një ngjarje mjaft prominente në historinë shqiptare. E dëgjon vazhdimisht në kontekste të ndryshme pa ditur kush të shpjegojë se çka ka ndodhur dhe pse.
Unë e kam parashtruar po ashtu këtë pyetje.

Zeit Online: Përveç ambasadorit amerikan, askush tjetër nuk tregon ndonjë interesim për ndriçimin e vrasjes, sepse tradicionalët dhe liberalët të zënë në luftë për pushtet e çonin vendin buzë luftës qytetare.

Wilms: Kur Shqipëria pas Luftës së Parë Botërore u bë sërish e pavarur, njerëzit u përpoqën që ta ndërtojnë një demokraci sipas modelit evropian. Katër vjet rresht kishte edhe një parlament. Romani përshkruan momentin kur u konstatua se ky model demokracie ishte jofunksional për vendin dhe, edhe momentin e vdekjes e këtij eksperimenti demokratik.

Zeit Online: Lëvizja demokratike shfaqet tek Ju si një bandë e mashtruesve për pushtet, aventurierësh dhe të paaftësh. Kjo është e hidhur.

Wilms: Ishte një luftë e secilit kundër secilit dhe ata ishin plotësisht të paaftë për kompromis. Pas vitit 1924 askush në Shqipëri nuk u përpoq më ta etablojë demokracinë. Kështu ishte deri më 1992.

Zeit Online: Në personazhet e romanit Tuaj: në kryeministrin, ministrin e Jashtëm dhe në udhëheqësin e opozitës ju nuk leni pothuajse asnjë fije të së mirës.

Wilms: Të gjithë janë heronj të historisë shqiptare dhe historikisht të paraqitur shumë besnikërisht. Edhe pse personalitete patriarkale, ata ishin personalitete që të mrekullonin, sidomos dy kundërshtarët, personazhet kryesore, Herri dhe Dorotheus. I treti, Adnan Beu, nuk e kishte të njëjtin rang.

Zeit Online: Ju vetë vini nga një familje “bejlerësh”, nga aristokracia ushtarake osmane dhe paria e vendit. Edhe kjo nuk ia del mbanë si duhet në roman.

Wilms: Familja ime nuk është e kënaqur me këtë. Xhaxhai dhe xhaxhai im më i vjetër ishin pakëz të hidhëruar. Por figura e Adnan Beut u është përshtatur shumë stërgjyshërve dhe stërxhaxhallarëve të mi.

Zeit Online: Më keq se vetë vdekja duket të ketë qenë se veprimi ishte kundër Kanunit, së drejtës së vjetër të maleve?

Wilms: Ashtu është. Për këtë arsye kjo vrasje është një çështje kaq e madhe. Sipas Kanunit, krimi më i rëndë është kur mysafirit i refuzohet mikpritja. Shqiptarët deri sot e kësaj dite nuk arritën të sqarojnë sesi ka ndodhur vrasja.

Zeit Online: Kanuni do të duhej të paramendohej si një përzierje e një ligji mëse suprem moral me ligjin e trafikut rrugor.

Wilms: Është një ligj zakonor në të cilin përfshihen të gjitha. Në fillim ishte një bartje gojore, por në vitet e tridhjeta një at françeskan e shkroi Kanunin. Ka disa variante të tij. Dallon nga regjioni në regjion. Në të përshkruhen të gjitha rastet që mund të ndodhin në jetë dhe për secilin është paraparë një zgjidhje.

Zeit Online: A luan Kanuni sot ndonjë rol?

Wilms: Në Malësi, Kanuni, deri në marrjen e pushtetit nga komunistët pas Luftës së Dytë Botërore, e ka rregulluar tërë jetën. Komunistët Kanunin, e me këtë edhe gjakmarrjen e kanë hequr. Praktikisht. Në kokat, në rrëfimet gojore të njerëzve dhe në ndjenjat jetësore të të tyre ai ishte brenda. Menjëherë pas rënies së komunizmit armiqësitë e vjetra, armiqësitë e lashta familjare, ngritën sërish kokë. Tash ato po egërsohen.

Zeit Online: Ju flisni e mrekulluar për malësinë. A nuk është kjo nostalgji?

Wilms: Jo, kjo është përvoja ime. Aty e ndiej një energji të kohëve të lashta. Malësia i mrekullon të gjithë. Është një vend mbresëlënës, bile i angësht si për nga relievi, ashtu edhe për nga njerëzit. Muzika që dëgjojnë njerëzit, shtëpitë që ata ndërtojnë, rrugët, vetë gjuha e tyre grykore, mënyra sesi e komentojnë botën – e tëra vie nga lashtësia. Këta njerëz mund të jenë vetë keltët!

Die Zeit: Dhe megjithatë këtë botë e përshkruani me shumë humor dhe shpoti.

Wilms: Kjo është mënyra sesi njerëzit shkojnë me njëri-tjetrin. Shqipëria është një vend shumë i zymtë. Pa humor do të ishte e padurueshme. Humori dhe shpotia e karakterizojnë tonin e gjithë Ballkanit, gjë që është diç kryesisht orientale. Mirëpo, ky ton i groteskës, ky humor shumë special, është absolutisht shqiptar.

Zeit Online: Romani Juaj është një rrëfim krimi, një novelë historike dhe një baladë ballkanike njëkohësisht. Për lexuesit gjermanë më shumë një triler i zakonshëm.

Wilms: Ç’është e vërteta, romanin kam dashur ta promovoj në gjermanisht, por e shkruajta së pari shqip. Letërsia shqiptare dominohet në radhë të parë nga një shkrimtar, nga Ismail Kadare. Nga ai jam natyrisht mjaft e ndikuar. Vetë nocionet dhe ndjenjat e tij për gjuhën më karakterizojnë edhe mua. Është një gëzim, një festë, e veçantë ta lexosh atë. Së paku për shqiptarët. Unë mendoj se kjo për gjermanët nuk vlen veçanërisht. Kadare është ndër të tjera edhe mjaft “thrilling” (“trilerik”).

Zeit Online: Ju e keni shkruar romani Tuaj si shqip, ashtu edhe gjermanisht. Në gjermanisht jepni shpjegime të shumta.

Wilms: Ka dallime të shumta mes variantin shqip dhe gjerman të romanit. Versioni shqip është mjaft kritik ndaj shqiptarëve. Ata duhet të mësohen të sillen objektivisht me historinë e tyre.

Zeit Online: Si e kanë pranuar ata?

Wilms: Shqipëria, shpirti shqiptar, është pakëz i humbur. Vendi s’arrin dot as sot t’i lidhë fëmijët e tij rreth vetes. Së pari po e ndërton bazën e tij materiale. Është një shoqëri në transformim të thellë. Ai ende nuk ka mbërrijtur aq larg sa të krijojë hapësira mbrojtëse për abstrakten. Është në pyetje trualli së pari; ajri ende nuk është aty. Nga kjo janë të prekura të gjitha artet, natyrisht edhe letërsia. Për këtë shkak të gjithë ne jemi pakëz pa atdhe. Ne po përpiqemi të gjejmë një atdhe, një spirancë në një gjuhë tjetër, në një kulturë tjetër.(albinfo)