Einstein-i më tha: „T`i duhet të mësosh ende shumë“

Në Princenton i lejuan atij të bëjë çmenndurira, natën shkruante formula të çuditshme në dërrasë të zezë. Kjo, thotë John Nash, i bëri të heshtin zërat që i kishte në kokë.

Zotëri Nash, bota po përjeton krizën më të rëndë ekonomike. Thuhet se bankat dhe menaxherët kanë qenë bixhozçi. A është ekonomia para së gjithash një lojë?

Njerëzit iu nënshtrohen të njëjtave rregulla si kur luajnë, ashtu edhe kur marrin vendime ekonomike. Në bursë mund të fitosh apo të humbësh. Mund të spekulosh edhe me çmime të ulëta , edhe me çmime të larta.

A na duhen prandaj rregulla më të mira për lojën e madhe të ekonomisë?

Është e qartë se rregullat mund të jenë të mira. Mendoj në ndalesën e drogave. Rregulla mund të hartohen edhe për cilësinë e gjërave ushqimore.

Apo edhe për komunikacionin ajror. Sikur të mos kishte rregulla, aty do të vinte te ndeshjet e shumta. Por rregullat nuk janë vetvetiu të mira. A do të ishte më mirë të kishte më sumë policë në qytet? Ndoshta do të mund të pengohej kriminaliteti sikur secili të punësohej si polic, por kush do të prodhonte atëherë?

Ju fituat më 1994 Çmimin Nobel për zbulimin e ekuilibrimit – Nash, të cilin e kishit krijuar që në vitin 1950 në punimin e Juaj të doktoraturës. Sipas këtij ekuilibrimi në çdo lojë paraqitet baraspesha, nëse secili lojtar ndjek strategjinë që për të personalisht është më e mira?

Po, por megjithatë kjo mund të jetë edhe zgjidhja më e keqe. Si shembull klasik për këtë është dilema e të burgosurit: dy kriminelë, të cilët ngarkohen për armëmbajtje dhe nuk e pranojnë këtë, merren në pyetje ndaras nga policia. Nëse të dy refuzojnë akuzën , atëherë mund të marrin vetëm një dënim të ulët, por nëse njëri deklaron kundër tjetrit, ky lirohet, kurse tjetri mbetet në burg. Edhe pse do të ishte më mirë sikur të dytë të mos pranonin, për njërin prej lojëtarëve është më mirë sikur të deklarojë kundër tjetrit. Në fund të dy deklarojnë kundër njëri – tjetrit dhe të dy përfundojnë prapa gilave.

Me kusht që të mos mund të merren vesh?

E saktë. Ekuilibrimi – Nash ka të bëjë me lojërat jokooperative si p.sh pokeri. Ky është dallimi që kam bërë unë atëherë. Pra lojëtarët janë aty vetëm për veten e tyre. Secili ka idenë se ç’bën tjetri dhe në fund vie deri tek një baraspeshë. Në lojërat ku kooperojnë të gjithë mes vete mund të vijë deri tek një rezultat më i mirë. Kjo është si një kartel: sikur Daimler dhe BMW të krijonin një njësh do të mund të fitonin me gjasë më shumë para sesa pavarësisht.

A luani me dëshirë zotëri Nash?

Në kompjuter luaj para së gjthash lojën e quajtur Minesweeper. Këtu të paktën mun d të fitosh. Në shumë lojëra letrash, si soliteri etj. është gati e pamundur të fitosh.

Ju edhe vetë keni shpikur lojëra. Njëra prej tyre quhet Hex…

Jo, unë nuk e kam shpikur Hex-in. Unë vetëm e kam rizbuluar. Edhe poçi elektrik është zbuluar disa herë. Unë isha student në Princenton dhe kërkoja një lojë, e cila mund të vërtetohej edhe matematikisht, se lojëtari, i cili tërheq i pari me një strategji të duhur mund edhe të fitojë gjithmonë.

Pas shkollës keni studiuar kiminë dhe keni kaluar pastaj në matematikë. Einstein-i pati thënë njëherë se matematika është poezia e logjikës

Matematika është një shkencë e bukur abstrakte. Babai im ishte elektroinxhinier. Edhe unë mendoja se do ta studioja të njëjtën. Por unë nuk dëshiroja të vizatoja. Një tjetër rastësi është se fillova të mësoja edhe gjermanisht. Aty njoha fletoren e kimisë organike të Beilstein-it dhe erdha në kontakt me profesorët e matematikës së Carnegie Institut for Technology në Pitsburgh. Ata ishin të mendimit se edhe në matematikë mund të bëhet karrierë.

Profesori Juaj në Cornegie Institut, profesor Duffin, ju shkroi një rekomandim kur Ju konkurruat për në Princeton. Aty shkruante vetëm një fjali: „Ky njeri është një gjeni“?

Nuk është plotësisht e saktë. Mr. Duffin shkroi: „Ky njeri është një gjeni matematik“. Letrën s’e kam parë vetë asnjëherë. Por këtë ma ka thënë ai vetë pa para se të vdesë.

Kur ju më 1948 hytë në Princeton aty punonin yjet e matematikës si Einstein-i dhe Neumann-i?

Kjo ishte tepër stimuluese.

Ju u konsideruat menjëherë si vetiak. Profesionalisht brilant, por edhe si arrogant dhe bile si fëmijëror ?

Nëse në një lëmi ke njohuri më të mira sesa të tjerët, atëherë ndihesh automatikisht superior. Unë nuk isha personaliet perfekt.

Ju e keni takuar Albert Einstein-in. Për çka keni biseduar?

Unë pata zhvilluar një ide që kishte të bënte me fizikën, me zgjerimin e universit dhe me gravitacionin. Unë mendoja se kjo mund t’i interesonte Einstein-it.

A ju kushtoi kurojao t’i ofroheshit atij?

Po, natyrisht. Ai ishte relativisht i hapur dhe mund t’i ofroheshe. Por ai nuk ishte fatos kopshti. AI më tha “Nëse dëshiron që këtë ide ta zhvillosh më tutje duhet vërtet të mësosh ende shumë”.

Ju gjoja nuk lexonit dhe nuk shkonit në ligjërata? Ju vinit intuitivisht tek rezultatet e Juaja?

Nuk ishte i menduar intuitiv. Ishte i menduar i pavarur.

Thuhet se Ju mund të fishkëllenit sonata të tëra të Bach-ut, zotëri Nash

Këtë nuk mundem më. Janë muskujt në pyetje, e kuptoni? Por unë kam fishkëllyer me dëshirë melodi të Bach-ut, pror tash fatkeqësisht i kam harruar.

Kur ishit 30 vjeçar u diagnostifikuat me skizofreni?

Diagnozat bëhen në bazë të bisedave. Mendoni për atë se : njerëzit mund të flasin. Dhe në bazë të asaj se si flet një njeri vendoset se a është ai depresiv, paranoid, skizofren apo të gjitha së bashku. Por tek një qen, cili nuk e mban bishtin si duhet, psikiatri mund të konstatojë vetëm depresion

Cila ishte shenja e parë se diçka nuk ishte në rregull ?

Unë pata filluar të brengosesha për atë se si mendojnë njerëzit e tjerë dhe çka mendojnë ata për mua. Njëherë pata menduar se duhet të ketë arsye pse aq shumë njerëz mbajnë kollare të kuqe. Unë mendoja se do të duhej te ekzistonte ndonjë organizatë e fshehtë komuniste. Por jo komunistë normalë, ata nuk punojnë për të varfërit, por një lloj partie si në librin « 1984 » të George Orwell-it. Dhe unë mendoja se shumë intelektualë nuk sillen si duhet dhe se janë të lidhur me organizata të fshehta.

A shihni ndonjë lidhje mes paranojës së Juaj dhe paranojës së viteve të 50-ta? Shumë njerëz kishin atëherë frikë patologjike nga komunizmi. Frika ngjallej përmes politikës, si p.sh. nga komisioni Mc Carty ?

Po dhe disa njerëz të MIT (Massachuets Institute of Technology) vëzhgoheshin.

Kur Ju u trajtuat nuk dihej shume për skizofreninë. Sëmundja trajtohej nën parashenjën e teorisë së Freud-it si një pengesë psikologjike, por jo si një defekt organik. Si ka ndikuar tek Ju trajtimi?

Trajtimi konsistoi vetëm me dërgimin në spital, që nuk ishte edhe aq keq, sepse kështu pata mundësi ta ndërrojë ambientin. Një spital i mirë mund të krahasohet me një resor pushimesh. Nuk do të thotë se në një spital duhet të vie patjetër deri tek ndonjë keqtrajtim.

Por Ju ishit aty pa dëshirë. Aty ju dërgoi gruaja Juaj?

Herë pas here merrja trajtim shoku. Gruaja ime më mori më vonë sërish prej aty.

A është e vërtetë se prirjet për t’i zgjidhur problemet matematike ju erdhën në të njëjtën mënyrë si edhe halucinacionet?

Një koleg nga Harvard-i më vizitoi në një klinikë në afërsi të Boston-it dhe më pyeti se si mund të mendojë gjëra kaq të çmendura, që janë plotësisht irracionale dhe jologjike. Unë i thahë se këto ide kanë të njëjtin burim si idetë e mia matematike. Ato ishin spontane. Qartë se mund t’ua kundërvesh logjikën dhe të thuash se këto janë plotësisht të palogjikshme. Por unë nisesha nga primesat e gabueshme dhe njeriu vie gjithmonë te konstatimet e palogjikshme, në rast se nuk vlejnë premisat. Në jetë, ashtu si edhe në shkencë, duhet t’i riprovosh pandehmat e tua themelore.

A mendoni se skizofrenia Juaj kishte të bënte diç me origjinalitetin e Juaj ?

Në shkollën e lartë nuk isha nxënësi më imirë, por vleja si më origjinali. Ne klasën e katërt mësuesja ankohej tek nëna ime se unë nuk do ta zotëroj natematkën. Me atë rast nëna ime qeshi dhe i tha se këtë do ta arrijë, por në tjetër mënyrë nga fëmijët e tjerë. Ky është shpesh edhe problemi te të talentuarit : ata kanë rrugëzgjidhje tjera nga tao që ofrohen dhe për këtë shkak nuk kuptohen dhe bile edhe diskriminohen.

Pas 30 vitesh, në fundin e viteve të 80-ta, e mundët skizofreninë. Si ?

Unë besoj se ka shumë të bëjë me atë se në këto 30 vite u tolerova në kampusin e Princenton-it. Atje mun d të ecja vërdallë dhe të bëja çmendurira. Ndër studentë konsiderohesha si një fantom, sepse shumë nuk e dinin se kush isha. Por kolegët e mi të vjetër më suportonin. Në njëfarë mënyre mendimi dhe paraqitja jokonvencionale janë pjesë e Princeton-it. Unë guxoja që gjatë mësimit të shkoja në lokalet mësimore dhe të shkruaja fjali të çuditshme dhe formula të pakuptimta në dërrasë të zezë. Pas shumë vitesh zërat në kokën time u dobësuan dhe arrita t’i kthehesha të menduarit racional.

A merrnit barëra ?

Vetëm kur më duhej të herë pas here të qëndroja në klinikë, kur simptomet ishin të forta.

A pati një si pikë kthesë ?

Jo, ishte sikur kur i takon një kulti dhe gjatë vitesh largohesh gjithnjë e më shumë prej tij. Në fund shkëputesh plotësisht dhe pyet veten se si mund të besohet në një kult të tillë dhe të udhëhiqesh prej tij. Ç’është e vërteta, varet edhe nga konstelacionet shoqërore se çka konsiderohet e çmendur dhe çka jo. Shikojeni kishën katolike dhe çudinë esaj. Mund të thuhat hapur se besohet në të dhe se megjithatë merret seriozisht. Ajo që dua të them është se mendimi i pranuar përgjithësisht jo patjetër ka të bëjë me racionalitetin. Realiteti është një lloj fiksioni që e pranojnë të gjithë.

Në filmin « A Beautiful Mind », i xhiruar më 2001, që flet mbi jetën e Juaj dhe fitoi Oskarin…

… Unë nuk munda ta shijojë shumë këtë film. Por e kuptoj, për të qenë i suskseshëm tek masat, se pse u bë me kaq kiç. Autori i skenarit është shumë kreativ, ai ka shumë fantazi.

A arritët ta rinjihnit aktorin Russell Crowe, i cili luante rolin e Juaj?

Jo, por kjo nuk flet asgjë për cilësitë e tij aktoriale. Është si edhe në pikturim. Vetën tënde nuk e njeh patjetër në një pikturë. Edhe në vetë fotografitë ndonjëherë nuk je i paraqitur si duhet.

Happy End-i arrihet kur Ju fiton Çmimin Nobel dhe mbani fjalimin në të cilin e falënderoni bashkëshorten e Juaj për dashurinë e saj?

Po, po , shumë johistorike. Para komitetit për Çmimin Nobel mbahet një lloj ligjërate shkencore. Por unë nuk fola, sepse shkohej nga ajo se unë isha psiqikisht jostabil. Por, në pritjen e mëvonshme që m’u bë, unë thashë se shpresoj se Çmimi Nobel do të ma përmirësojë reputacionin tek institutet e kartelave kreditore. Unë thashë poashtu se gëzohem që çmimin e ndaj së bashku edhe me dy shkencëtarë të tjerë, por tërë paratë e çmimit do të kisha mundur t‘i përdorja shumë mirë edhe vetë.

Para se ta merrrni Çmimin Nobel ju bë ekspertiza se a jeni në gjendje ta pranoni çmimin. A ju lëndoi kjo ?

Jo, unë mezi ç’e kam pritur këtë. Unë mund ta kuptoj këtë.

Zotëri Nash, kolegu Juaj John von Neumann, i cili ka kontribuar poashtu në Teorinë e lojës, thoshte se në matematikë gjërat nuk kuptohen, porse me to vetëm und të mësohesh.

Po, kjo mund të thuhet. Mund të bëhen zbulime, por ato janë tautologji në kuptimin e të qenit të vërtetet,a që kanë qenë aty edhe para se të zbuloheshin.

Pra Ju nuk bëni shpikje, por thjesht vetëm zbulime?

Sakt.

Ne jemi këtu në salonin e Café Einstein. Si punoni Ju në shtëpi ? A uleni në tavolinën e punës dhe mendoni intensivisht apo si shkon kjo ?

Mund edhe të shetisësh në pyll. Më herët harxhoja shumë letër . Shërbente si një lloj zgjatjeje e trurit tim. Sot këtë e bën kompjuteri.

Ju e keni ritakuar pas shumë vitesh djalin e Juaj të parë, të cilin Ju si 25 vjeçar e keni bërë me infermieren Eleanor Stier. Atëherë Ju nuk dëshiruat ta martonit zonjën Stier dhe e latë. A keni ndjenjë faji ?

Fajtor mund të ndihesh gjithnjë. Por unë nuk e kam mohuar John-in, por martesën me nënën e tij. Në Bibel mund të lexosh për format e ndryshme të bashkëjetesës. Mormonët kanë zhvilluar poashtu forma të tjera të bashkëjetesës familjare. Unë vetëm mendoj për atë se si format e tjera të praktikave sociale do ta thjeshtonin jetën.

A kanë shkencëtarët obligime morale? Einstein- i ndihej fajtor pse zbulimet e tij kontribuan për bombën atomike?

Equilibrimi –Nash u përdor për shembull për të vendosur baraspeshën e frikësimit – si për shembulll të bombardueseve – gjatë Luftës së Ftohtë. Por në spektrin tim çështja e moralit nuk paraqitet vërtet.

Ju i keni sjellur shumë para SHBA-ve. Kur atje u nxorën në ankand licencat e valëve radiofonike kjo u bë falë njohurive të Teorisë së Juaj të lojërave?

Unë do të kisha mundur të fitoja shumë para, po të isha i angazhuar në fushën e këshillimeve.

Der Tagesspiegel

Intervistuan: Kai Kupferschmidt, Philipp Lichterbeck. Përkthimi: Nexhmedin Gerguri